Bilişsel Yansıma

Gürcan Banger

Prof. Shane Frederick (1968- ) ABD’de Yale Üniversitesi Yönetim Okulu’nda profesördür. Kendisi karar verme, zamanlar arası seçim, zaman tercihleri ve iskonto fonksiyonları gibi konularda otorite kabul edilir. Bir teste katılan kişilerin rasyonel (akılcı) davranma tutumlarını araştıran “Bilişsel Yansıma Testi (Cognitive Reflection Test)” olarak bilinen zekâ testi ile tanınır. Frederick’in 2005 yılında hazırladığı “Bilişsel Yansıma Testi”, kişinin ilk başta içgüdüsel olarak yanlış bir tepkiye yönelmekten kaçınarak doğru cevabı bulmak üzere düşünmesini ölçmeyi hedefleyen kısa bir psikolojik çalışmadır. Bu deneye katılanların içgüdüsel mi, yoksa düşünerek mi tepki verdiklerini bulmaya çalışır. Deneyin sonuçlarını yorumlayan Prof. Frederick iki tür bilişsel eylem olduğu tespitini yapar. Birinci tür eylem hızla ve fazla düşünmeden yerine getirilir. İkinci tür eylem ise bilinçli düşünme ve çaba gerektirir.

Prof. Frederick söz konusu testi oluşturmak için üç soru düzenlemiştir. 2005’te yayınlanan makalesindeki sorular şöyledir: (1) Bir raket ve top toplam olarak 1,10 dolar tutuyor. Raket toptan 1 dolar daha pahalıdır. Top kaç dolardır? (2) Eğer 5 makine 5 dakikada 5 parça işliyorsa, 100 makinenin 100 parça işlemesi kaç dakika sürer? (3) Bir gölde nilüferler bulunmaktadır. Her gün göl üzerindeki nilüfer miktarı iki misline çıkmaktadır. Eğer nilüferler 48 günde gölü kaplıyorlarsa, gölün yarısının nilüferlerle kaplanması kaç gün sürer? Pek çok kişi soruların cevaplarını ilk andaki izlenimlerine kapılarak 0,10 dolar (10 sent), 100 dakika ve 24 gün olarak vermektedir. Hâlbuki sorular biraz düşünülerek çözülmeye çalışıldığında doğru cevapların 0,05 dolar (5 sent), 5 dakika ve 47 gün olduğu kolayca bulunacaktır.

Prof. Shane Frederick yayınladığı makalesinde bu testi uyguladığı 11 ayrı ABD üniversitesi öğrencilerine ait sonuçları vermektedir. Denek gruplarına ilişkin detayları göz ardı edersek; makalede verilen sonuçlara göre Massachusetts Institute of Technology öğrencileri ortalama 2,18 doğru cevap ile ilk sırayı almıştır. Ardından 1,63 ortalama ile Priceton University öğrencileri gelmektedir. Harvard University öğrencileri 1,43 ortalama ile beşinci sırada yer aldılar. Son sıradaki University of Toledo öğrencilerinin ortalaması ise 0,57 olarak bulunmuştu. Aynı sorular bir toplumsal bütünün içinde normal olarak birbirine yakın zekâ yaşına sahip olması gereken bireylere sorulduğu halde hayli farklı doğru cevap oranları (bilişsel yansıma oranları) ile karşılaşıyoruz.

Prof. Frederick elde ettiği ‘bilişsel yansıma puanlarını’ başka sorularla sınayan deneyler de yapıyor. Örneğin deneye katılanlara bu ay 3400 dolara sahip olmayı mı, yoksa gelecek ay 3800 dolar almayı mı isteyeceklerini soruyor. Yukarıdaki testte düşük bilişsel yansıma puanı alanlar gelecek ay 3800 dolar almaktansa hemen 3400 dolar almayı tercih ediyorlar.

Bu deneyi değerlendirirken sadece yukarıda anlatılan çerçeve ile sınırlamamak gerekir. Frederick’in çalışması bize düşünme ve hissederek (sezerek) karar verme arasındaki farkı anlatması açısından önemlidir. Bir diğer vurgu ise kişilerin kısa ve uzun dönem çıkarlarına olan bakışları ile zamansal tercihlerinin düşünme istek ve becerileri ile yakın ilgisinedir.

2014 yılında Frederick’in bulguları üzerine bir başka çalışma Toplak, West ve Stanovich tarafından yapılmış ve yayınlanmış. Toplak ve arkadaşları Frederick’in üç sorusuna yenilerini eklemişler. Kendinizi denemek ister misiniz? İşte yeni sorular: (4) John 6 günde bir damacana su içmektedir. Mary ise 12 günde bir damacana su içebilmektedir. Bir damacana suyu birlikte içmeleri kaç gün sürer? (5) Jerry sınıfta bir dersten en yüksek 15’inci ve en düşük 15’inci notu almıştır? Sınıfta kaç öğrenci var? (6) Bir adam 60 dolara bir çiftlik hayvanı satın alır. 70 dolara satar. 80 dolara geri satın alır ve son olarak 90 dolara satar. Adam ne kadar kazandı? (7) Simon 2008 başlarında borsaya 8000 dolar yatırım yapmaya karar verdi. Yatırımından 6 ay sonra 17 Temmuzda yatırımı yüzde 50 değer kaybetti. Simon şanslıydı; yatırımı 17 Temmuz ile 17 Ekim arasında yüzde 75 yukarı tırmandı. Tam bu noktada a. Simon iflas etmiştir, b. Başladığı noktadan daha iyi durumdadır, c. Para kaybetmiştir. Sizce hangisi?